Açık erişim nedir, open access nedir, open access fee nedir (açık erişim ücreti nedir), açık erişimin avantajları nelerdir, açık erişimli dergilere nereden ulaşılır gibi soruların yanıtlarını bu yazımızda vereceğiz. Açık erişim gerçekten son yıllarda git gide popülerliği artan bir kavram olmayı başarmıştır. Bu konuda konferanslar, etkinlikler, çalıştaylar düzenlenmektedir. Günden güne açık erişimle yayın yapan dergilerin sayısı da artmaktadır. Dergiler açık erişime ayrı bir önem vermeye başlamıştır. Ayrıca, bu konuda tarafımıza da çok sayıda soru gelmiştir. Bu sebeple bu yazıyı kaleme alma gerekliliği hissedilmiştir. Bu yazıda bu kavramı tüm detayları ile ele alacağız. Öncelikle açık erişim kavramını tanımlayarak başlayalım isterseniz.

Bildiğiniz gibi bilimsel yayın yapan dergilerin de kendi süreçlerinden doğan belli masrafları vardır.

Varlıklarını sürdürebilmeleri için de bu masrafların bir şekilde finanse edilmesi gerekir. Genellikle bu konuda yapılan dergiyi herkes tarafından erişime kapatmak ve sadece abonelere açmaktır. Yani bir anlamda dergideki yayınlar satılarak derginin masraflarını karşılanır. Bu satışlar dergideki herhangi bir makalenin satışı şeklinde olabilir, yani tek bir makaleyi indirmek için talep edilen belli bir para talep edilir veya kişisel olarak derginin tüm sayılarına 1 aylık, 1 yıllık gibi süreler boyunca abone olunarak o süre boyunca çıkan sayılardaki tüm yayınlara erişilebilir. Üçüncü ve en çok karşılaşılan durumsa dergiye bir kurum (genellikle üniversite) abone olur, abonelik süresince o kurumun elemanları o derginin tüm sayılarına erişir. Üniversitemizin ağından öğrenciler olarak ya da akademik personeller olarak yayınlara erişmemiz işte bu yolladır. Yani üniversitemiz o yayıncı kuruluşa belli bir miktar para ödemiştir böylece üniversitenin tüm personelinin söz konusu derginin içindeki çalışmalara erişebilmesini sağlamıştır. Bu erişim imkanı da genellikle iki yolla olur. Birincisi üniversite içerisinden üniversite ağıyla ikincisi de üniversite dışından üniversiteye ait proxy ayarlarını yaparak. Her ikisinde de üniversitenin bir elemanı (öğrenci ya da akademisyen) olarak kullanıcı adımızı ve şifremizi kullanmamız gerekir. Toparlamak gerekirse, yayınlara ulaşmak için bir şekilde yayıncı kuruluşa para ödemek gerekir, bu parayı ya kurumumuz ödemiştir ya da bizim ödememiz gerekir. Peki burada anlatılan durum her zaman geçerli midir? Yani tüm yayınlara bu şekilde mi erişilir? Bu soru için cevabımız "hayır" olacaktır. Çünkü açık erişim (open access) kavramı tam olarak bununla ilgilidir.

Açık erişim imkanının sağlandığı dergilere ya da yayınlara bir araştırmacı hiçbir ücret ödemeden erişebilir. Diğer bir ifadeyle açık erişimli yayınlar ücretsiz olarak isteyen herkesin kullanımına açık olan yayınlardır. Bu noktada şu soru aklınıza gelebilir. Peki açık erişimli yayınları nereden bulabiliriz. Bu konuda da iki ayrım söz konusudur.

1) Tüm yayınları açık erişimli olan dergiler: Bu dergilerin anlaşılacağı üzere tüm yayınları açık erişimli olarak sağlanır. Bu dergilerden bazıları dergide makale yayınlamak isteyen herkesten belli bir açık erişim ücreti talep ederek basım masraflarını karşılar. Bazıları ise basım masraflarını kendisi karşılar ve yayıncılardan para talep etmez. Açık erişimli dergilerin listelendiği bir de dizin vardır, bu dizinden açık erişimli dergilere toplu olarak erişebilirsiniz. Bu dizi DOAJ (Directory of Open Access Journals) olarak bilinir.

2) Bazı yayınları açık erişimli olan dergiler: Bunlar aslında bildiğimiz abonelik sistemine göre çalışan dergilerdir. Fakat isteğe bağlı olarak yazarlara açık erişimde yayınlama hakkı sağlar ve bunun için de bir açık erişim ücreti (open access fee) talep eder. Yazar dilerse açık erişim ücretini ödeyerek çalışmasını açık erişimle yayınlatır; dilerse de bu parayı ödemez ve yayın sadece dergi abonelerinin kullanımına açılır. Bazı dergilerin sitesine girdiğinizde oradaki bazı çalışmaların açık erişimli olduğunu görmenizin sebebi budur.

Yazımızı son olarak açık erişimin faydalarına değinerek noktalayalım. Açık erişimin başlıca faydaları şunlardır.

• -Yeni çıkan dergiler belli bir süre tanınana kadar herkes çalışmalarına erişebilsin, okuyabilsin, popüler olsun diye yayınlarını açık erişimli olarak sunarlar. Bu şekilde derginin popülerliğinin artması umulur. Çünkü bu şekilde koşulsuz şartsız herkesin erişmesi olanaklı olmaktadır.
• -Araştırmacılar da benzer mantıkla yayınlarını açık erişimli yaparak daha fazla kişiye ulaşmayı umarlar. Böylece yayınlarının daha fazla kişi tarafından okunması ve belki de daha fazla atıf alması beklenir.
• -Açık erişim teknolojik açıdan zayıf olan finansal gücü düşük olan kişiler için ya da ülkeler için bir fırsat eşitliği sağlar. Her ne kadar bu konuda ülkemizdeki üniversiteler üzerine düşeni yapsa da özellikle az gelişmiş ülkelerde bu dergilere, yayınlara bu kadar rahat erişebilmek mümkün değildir, ayrıca herkesin bir dergiye abone olma imkanı olmayabilir. Tüm bu durumlar için açık erişim güzel bir fırsat eşitliği sağlamaktadır. Günden güne popülerliğini artıran açık erişimin ilerleyen zamanlarda daha çok dergiyi ve daha çok yayını kapsaması beklenmektedir.